Spółdzielnia pracy
Spółdzielnia pracy, cechą wyróżniającą s.p. od innych rodzajów spółdzielni jest prowadzenie przez nie wspólnego przedsiębiorstwa opartego na pracy osobistej członków. Wynika stąd dwoistość stosunków łączących s.p. i jej członków: przez swoje członkostwo są oni współwłaścicielami przedsiębiorstwa spółdzielni i jednocześnie jego pracownikami, pozostającymi ze spółdzielnią w spółdzielczym stosunku pracy, a więc pracodawcami i pracobiorcami. Przedsiębiorstwo s.p. prowadzone jest samorządnie. Produkcja wykonywana Jest na rachunek i ryzyko spółdzielni, członek s.p. otrzymuje za pracę wynagrodzenie, a ponadto bierze udział w podziale czystej nadwyżki. W warunkach socjalizmu s.p. Jest typem przedsiębiorstwa socjalistycznego, opartego na własności grupowej, podlegającego planowaniu. Wśród s.p. wyróżnić należy dwa główne typy: 1. robotnicze lub rzemieślnicze spółdzielnie wytwórcze i 2. spółdzielnie kontraktujące pracę. Robotnicza spółdzielnia wytwórcza jest właścicielem środków i rezultatów produkcji. Spółdzielnie kontraktujące pracę, które powstały w połowie XIX w. we Włoszech i najbardziej tam się rozwinęły, organizują pracę swoich członków za pomocą środków produkcji nie będących własnością spółdzielni, nie wchodzą też w posiadanie rezultatów produkcji, dzieląc między członków zapłatę otrzymaną za wykonanie pracy. S.p. powstały we Francji, gdzie rozwijały się z różnym powodzeniem począwszy od lat 30-tych XIX w. Pierwszymi teoretykami spółdzielczości pracy byli Ch. Fourier , J. L. Blanc i Ph. J. Buchez. Marks oceniał wysoko s.p. jako eksperyment społeczny, ponieważ dowiodły one, że wytwórczość wielkiej skali w warunkach postępu technicznego jest możliwa bez udziału kapitalistów, środki produkcji niekoniecznie muszą być zmonopolizowane, a praca najemna może być zastąpiona zrzeszeniami pracy. „Fabryki spółdzielcze samych robotników — wg Marksa — są w obrębie starej formy pierwszym w niej wyłomem, chociaż oczywiście w swojej rzeczywistej organizacji wszędzie reprodukują one i muszą reprodukować niedostatki istniejącego systemu. Sprzeczność pomiędzy kapitałem i pracą zostaje jednak wewnątrz spółdzielni usunięta, nawet jeśli na razie odbywa się to w takiej formie, że robotnicy jako stowarzyszenie są swoim własnym kapitalistą”. W warunkach kapitalistycznych s.p., z wyjątkiem Włoch i częściowo Francji, nie stały się ruchem masowym. Są one traktowane przez teoretyków zachodnich głównie jako eksperyment społeczny, jako pole doświadczalne, mające współkształtować obraz przedsiębiorstwa przyszłości. W krajach rozwijających się wywołują szczególne zainteresowanie jako forma umożliwiająca aktywizację nie w pełni zatrudnionej ludności wiejskiej przez organizację drobnego przemysłu i rzemiosła wiejskiego oraz Jako droga do tworzenia na podstawach samopomocy możliwości zatrudnienia ludności przepływającej ze wsi do miast. W ZSRR spółdzielczość pracy rozwinęła się po rewolucji w masowy ruch, który spełnił ważną funkcję odbudowy i uspołecznienia drobnej wytwórczości przemysłowej; w 1956 została ona włączona do przemysłu państwowego. W niektórych innych państwach socjalistycznych, w tym zwłaszcza w Polsce, s.p. spełniają doniosłe funkcje gospodarcze i społeczne, np. w produkcji artykułów rynkowych, rozwiązywaniu problemu zatrudnienia kobiet i osób o niepełnej zdolności do pracy, kształceniu i doskonaleniu zawodowym członków i pracowników, aktywizowaniu obszarów słabo rozwiniętych, prowadzeniu działalności usługowej i rozwijaniu samorządu spółdzielczego jako formy demokracji socjalistycznej w gospodarce.
