Siła robocza
Siła robocza, suma uzdolnień fizycznych i duchowych człowieka, jakimi rozporządza on przy pracy zarówno: 1. charakterze produkcyjnym jak nieprodukcyjnym. Z punktu widzenia produkcji s.r. stanowi podstawowy czynnik wytwarzania, główną siłę wytwórczą społeczeństwa. S.r. jako zdolność do pracy, jako praca potencjalna, określa możliwości wytwórcze subiektywnego czynnika produkcji, podobnie jak zdolności produkcyjne urządzeń określają możliwości te w stosunku do obiektywnych czynników wytwórczych. Nieodłączność s.r. od żywego organizmu ludzkiego powoduje uzależnienie jej reprodukcji od zapewnienia pracującym warunków niezbędnych do życia. Fizjologiczne minimum, czyli suma nakładów niezbędnych do utrzymywania człowieka przy życiu w stanie zdrowia umożliwiającym pracę, stanowi minimalną granicę nakładów na reprodukcję s.r. Jednocześnie naturalne właściwości organizmu ludzkiego określają maksymalną granicę wykorzystania s.r., a więc maksymalny czas pracy 2. maksymalną jej intensywność. Ponieważ prace wykonywane w społeczeństwie różnią się znacznie między sobą pod względem złożoności, uciążliwości, intensywności itp. do ich wykonywania niezbędna jest różnorodna s.r., wymagająca niejednakowego stopnia przygotowania oraz zużywająca się w różnym tempie; fakt ten stanowi podstawę zróżnicowania nakładów niezbędnych do reprodukcji różnorodnej s.r. Sposób włączania s.r. do procesów produkcyjnych oraz metoda pokrywania nakładów niezbędnych do jej reprodukcji zmieniają się w istotny sposób zależnie od charakteru własności środków wytwarzania. Własność środków produkcji skupiona w rękach poszczególnych, bezpośrednich wytwórców stanowi podstawę indywidualnej wytwórczości, w której każdorazowe połączenie s.r. ze środkami wytwarzania nosi charakter techniczny. Reprodukcję s.r. zapewnia odpowiedni podział produktu dokonywany przez wytwórcę-właściciela. Oddzielenie środków produkcji od s.r. powoduje występowanie różnych jej typów. Dla niewolnictwa typowe jest włączanie s.r. do produkcji dzięki przywłaszczeniu jej nosiciela przez posiadacza środków produkcji za pomocą kupna lub przemocy; troska o zapewnienie reprodukcji s.r. należy wtedy do właściciela niewolników. Pańszczyznę okresu feudalizmu charakteryzuje wykorzystywanie s.r. przez feudała w formie tzw. powinności opierających się na przymusie pozaekonomicznym; reprodukcja s.r. należy do chłopa pańszczyźnianego, przy czym źródło pokrywania niezbędnych do tego nakładów stanowi praca w wydzielonym dla chłopa gospodarstwie, praca odrębna od wykonywanej na rzecz feudała. Podstawę ustroju kapitalistycznego stanowi wolna s.r., całkowicie oddzielona od środków wytwarzania; włączanie jej do produkcji ma charakter ekonomiczny, odbywa się w formie kupna-sprzedaży s.r. Podobnie jak każdy towar s.r. posiada w kapitalizmie oprócz wartości użytkowej, którą jest zdolność do wytwarzania dóbr użytkowych i tworzenia wartości, także -> wartość określoną przez czas społecznie niezbędny do jej reprodukcji, a więc czas potrzebny do wytworzenia dóbr i usług niezbędnych do reprodukcji s.r. W odróżnieniu od wszystkich towarów o wartości s.r. decyduje, oprócz elementów produkcyjnych, fizjologicznych, tzw. element historyczny lub socjalny. Realizowana przez pracownika najemnego w formie płacy wartość s.r. stanowi główne źródło jego utrzymania, warunek reprodukcji s.r. Przeszkody w sprzedaży s.r. w warunkach kapitalizmu prowadzą nie tylko do marnotrawstwa tego podstawowego czynnika produkcji, ale podważają możliwości do życia robotników najemnych. Społeczna własność środków wytwarzania w gospodarce socjalistycznej stanowi podstawę likwidacji towarowego charakteru s.r. W dalszym ciągu jednak występuje oddzielenie s.r. od własności środków wytwarzania, wyrażające się m. in. w konieczności jej reprodukcji głównie na rachunek pracownika, jakkolwiek bardzo istotną rolę w kształtowaniu kwalifikacji, ochronie zdrowia i rozwoju ogólnego poziomu kultury pracownika odgrywają świadczenia ze społecznych funduszów spożycia. Ponieważ wysokość płacy w warunkach socjalizmu zależy w znacznym stopniu od ilości i jakości pracy wykonywanej przez poszczególnych pracowników, możliwości prostej i rozszerzonej reprodukcji ich s.r. wiążą się ze stopniem jej wykorzystania, ze stopniem przekształcenia pracy potencjalnej w rzeczywistą. Zastosowanie s.r. w procesie produkcyjnym przynosi od zarania dziejów rezultaty wyższe od nakładów niezbędnych do jej reprodukcji; różnica ta — produkt dodatkowy — stanowi źródło pokrywania kosztów reprodukcji s.r. finansowanych z funduszy społecznych oraz źródło akumulacji. W społeczeństwach antagonistycznych produkt dodatkowy przywłaszczany w różnych formach przez klasy wyzyskujące stanowi podstawę ich bytowania. Podział na produkt niezbędny i dodatkowy jest najbardziej zobiektywizowany przy towarowym charakterze s.r. w warunkach kapitalizmu, kiedy różnica między wartością s.r. a wartością nowo wytworzoną dzięki jej zastosowaniu przyjmuje postać wartości dodatkowej. W planowaniu gospodarczym s.r. zaliczana jest do podstawowych elementów planu; poświęca się jej jedną z czterech głównych części bilansu gospodarki narodowej, mianowicie bilans siły roboczej.
