Robotnik
Robotnik, osoba nie będąca prywatnym właścicielem środków produkcji, która wykonuje zarobkowo różnego rodzaju prace, rozumiane jako zespoły czynności, mające na celu wytwarzanie dóbr i świadczenie usług, służące do zaspokojenia potrzeb ludzkich. W ciągu wielu wieków termin „robota”, „praca” oznaczał trud fizyczny, egzekwowany za pomocą różnych form przymusu na rzecz części społeczeństwa, która posiadała monopol własności środków produkcji. Źródłem słowotwórczym polskich pojęć „robotnik”, „robota”, „robić” jest prasłowiańskie słowo „rab” lub „rob”, oznaczające niewolnika. Pojęcie „r.” rozpowszechniło się na początku XIX w. wraz z rozwojem kapitalizmu. W tym okresie było ono jednoznaczne z terminem „proletariusz”, pochodzącym z czasów rzymskich, kiedy proletariuszami nazywano ubogich mieszkańców Rzymu, nie posiadających żadnego majątku, wolnych od podatków. Stąd też nazwę „proletariusz”, „proletariat” stosowano w XIX w. do ludzi ubogich, „bez sposobu do życia, nie mających osiadłości”. Ludzie ci, jako posiadacze siły roboczej byli jednak tylko potencjalnymi r.; faktycznymi r. stawali się wówczas, gdy sprzedawali swoją siłę roboczą kapitalistom. Źródłem rekrutacji r. w pierwszym okresie kapitalistycznego uprzemysłowienia w Polsce była ludność napływająca ze wsi: bezrolni lub małorolni chłopi, ubożsi rzemieślnicy, część drobnej szlachty, wyrobnicy, a także fachowcy sprowadzani z zagranicy. Mimo że praca związana z przymusem i wyzyskiem występowała we wszystkich formacjach przedkapitalistycznych, dopiero w kapitalizmie stała się ona pracą najemną, a r. pracownikiem najemnym, tj. takim, który pozbawiony jest środków produkcji i zmuszony do sprzedawania swojej siły roboczej kapitalistom. R. w kapitalizmie są klasą wyzyskiwaną, upośledzoną pod względem socjalnym i politycznym. Niezależnie od tego, czy kapitaliści bezpośrednio kierują procesem produkcji czy przez -* menedżerów, r. są faktycznie wyłączeni z procesów planowania, kierowania i zarządzania. Rozwój wielkiego przemysłu i środków komunikacji oraz nasilenie walk klasowych sprzyjały zarówno jednoczeniu się r. w klasę społeczną, jak i przekształceniu walk lokalnych w ogólnokrajową i międzynarodową walkę klas. Marks i Engels byli pierwszymi myślicielami i rewolucjonistami, którzy dostrzegli w r. nie tylko niewolników burżuazji, lecz także najbardziej rewolucyjną siłę społeczno-polityczną. Na podstawie analizy obiektywnego położenia r. udowodnili, że ich cele zgodne są z tendencjami rozwoju społecznego i z interesami wszystkich ludzi pracy, ogółu wyzyskiwanych i uciśnionych oraz uzasadnili dziejową misję klasy robotniczej. Marksistowskim wzorem robotnika-proletariusza jest uświadomiony klasowo r. fabryczny. Definicja r. jest oczywiście szersza, obejmuje zarówno pracowników najemnych, którzy nie są uświadomieni klasowo, jak i nie pracujących w fabrykach, np. r. budowlanych, transportowych, rolnych oraz najemnych pracowników handlu i usług. Markis wprowadził również termin „robotnika łącznego” (Gesamtarbelter) oznaczający ogół pracowników produkcyjnych, uczestniczących w wytwarzaniu produktu materialnego. Pojęcie to dotyczy całego personelu przedsiębiorstwa, pracującego w warunkach podziału pracy i kooperacji, począwszy od r. we właściwym tego słowa znaczeniu, a kończąc na inżynierze i dyrektorze (wyłączając oczywiście kapitalistę). R. łączny jest kategorią techniczno-produkcyjną, a nie socjalno-klasową, a zatem pojęcia tego nie można automatycznie utożsamiać z pojęciem klasy robotniczej. Organizacji kapitalistycznej r. przeciwstawiają własną organizację i jedynie przez nią jako klasa społeczna mogą polepszyć swoje warunki pracy i życia. Jak długo jednak w danym społeczeństwie dominują kapitalistyczne stosunki produkcji, r. muszą pracować w warunkach, w których występuje sprzeczność między uspołecznieniem procesu produkcji a prywatnokapitalistycznym przywłaszczeniem produktów pracy. Jedynie rewolucja socjalistyczna uwalnia r. od kapitalistycznej eksploatacji i stwarza realne przesłanki do stopniowej humanizacji pracy. R. w społeczeństwie socjalistycznym stał się formalnym współwłaścicielem uspołecznionych środków produkcji. Sytuacja ta nie mogła jednak automatycznie zmienić jego pozycji w konkretnym procesie produkcyjnym, gdyż jest ona uwarunkowana m. in. techniką, technologią i organizacją tego procesu. Podstawowym warunkiem przezwyciężenia sprzeczności między pozycją r. jako współwłaściciela i współzarządzającego a jego pozycją w procesie produkcji jest dalszy postęp techniczny, zwłaszcza zaś przejście od etapu mechanizacji do automatyzacji, który rozpoczął się w połowie XX w. W rezultacie zmian technicznych, które dokonały się w procesie socjalistycznego uprzemysłowienia, w wielu nowych zawodach zacierają się różnice między pracą fizyczną a umysłową. Praca inżynieryjno-techniczna i naukowo-techniczna staje się elementem pracy bezpośrednio produkcyjnej; w wyniku rozwoju samorządu robotniczego i innych instytucji demokracji socjalistycznej coraz więcej pracowników, spełniających wykonawcze role zawodowe, bierze czynny udział w procesach podejmowania decyzji i kontroli społecznej. Zmniejszają się także różnice między pracownikami fizycznymi a umysłowymi pod względem poziomu wykształcenia, wysokości dochodów i form konsumpcji oraz ulegają likwidacji różnice pod względem uprawnień socjalnych (urlopy, zasiłki chorobowe, okres wypowiedzenia pracy). Klasa robotnicza nie obejmuje obecnie wyłącznie pracowników fizycznych; w pracy r., którzy bezpośrednio lub za pomocą maszyn i automatów wytwarzają produkty materialne, występuje coraz więcej elementów wysiłku umysłowego. Granice klasowe nie są wyraźnie zarysowane, istnieją bowiem liczne grupy pośrednie między chłopstwem a klasą robotniczą (tzw. chłopi-robotnicy) oraz między klasą robotniczą a kategoriami społeczno-zawodowymi zaliczanymi do inteligencji (tzw. robotnicy-inteligenci). Należy zauważyć, że klasa robotnicza w szerszym tego słowa znaczeniu obejmuje nie tylko samych r. jako pracowników stanowiących podstawową część siły roboczej danego społeczeństwa, ale również rodziny, będące na utrzymaniu r. Trzonem klasy robotniczej są bezpośrednio produkcyjni r. wielkoprzemysłowi, którzy stanowią nie tylko siłę wytwórczą, ale jednocześnie czołową siłę społeczną współczesnej formacji kapitalistycznej i socjalistycznej. Rola r. wielkoprzemysłowych w naszym społeczeństwie kształtowana jest przede wszystkim przez aktualne warunki produkcji socjalistycznej. Warunki te sprzyjają stałemu wzrostowi ich kwalifikacji zawodowych i kształtowaniu się świadomości socjalistycznej. W miarę wzrostu poziomu wykształcenia, kwalifikacji i ogólnej kultury r. zwiększa się ich aktywność zawodowa, społeczna i polityczna. Klasa robotnicza jest podstawową i najliczniejszą klasą naszego społeczeństwa, związaną przede wszystkim z przemysłem. Jest ona jednocześnie najbardziej zainteresowania — ze względu na swoje położenie społeczne i tradycje — w zniesieniu wszelkiego wyzysku, niesprawiedliwości i nierówności społecznej, w umacnianiu form ustroju socjalistycznego.
