Przemysł
Przemysł, dział produkcji materialnej, w którym wydobywanie zasobów przyrody oraz ich przetwarzanie w celu dostosowania do potrzeb ludzi prowadzone jest na dużą skalę, oparte jest na podziale pracy, w specjalnie do tego celu przystosowanych pomieszczeniach i przy powszechnym użyciu maszyn, zapewniających ciągłość procesów produkcji i powtarzalność wyrobów. P. jest głównym działem gospodarki narodowej. Decyduje o poziomie i tempie rozwoju gospodarczego, gdyż jest jedynym działem wytwarzającym środki pracy dla wszystkich pozostałych działów gospodarki narodowej. Rozwój p. przyspiesza wzrost transportu i budownictwa, decyduje o modernizacji i intensyfikacji rolnictwa. P. rozwija się szybciej od innych działów gospodarki narodowej, gdyż jest w małym stopniu uzależniony od warunków klimatycznych oraz osiąga wyższą niż inne działy wydajność pracy na skutek rozwiniętego podziału pracy i stosowania doskonalszych metod wytwarzania. Rozwój p. wiąże się ściśle z rozwojem nauki i techniki. Na skutek procesu uprzemysłowienia zmienia się struktura społeczna kraju. Wzrost udziału p. i wielkoprzemysłowej techniki w gospodarce zmienia proporcje zatrudnienia; maleje liczba zatrudnionych w rolnictwie, powoduje w ciągu długiego okresu wzrost liczby klasy robotniczej, przyspiesza procesy urbanizacji, sprzyja wzrostowi stopy życiowej ludności oraz upowszechnianiu oświaty i kultury. Państwa o rozbudowanym p. mają wyższy poziom dochodu narodowego na jednego mieszkańca, są zamożniejsze i odgrywają większą rolę polityczną i gospodarczą niż kraje nie uprzemysłowione i z mniej rozwiniętym p. Dlatego też dążeniem krajów słabiej rozwiniętych gospodarczo jest industrializacja, a krajów rozwiniętych — dalszy rozwój p. o roli p. w gospodarce narodowej świadczą następujące wielkości: udział p. w tworzeniu dochodu narodowego i produktu globalnego, wartość środków trwałych w p. i ich udział w całym majątku trwałym gospodarki narodowej, wielkość zatrudnienia w p. i jego udział w ogólnym zatrudnieniu w kraju oraz udział wyrobów przemysłowych w obrotach handlu zagranicznego, a zwłaszcza w eksporcie. Poziom p. wyrażają absolutne wielkości produkcji (ogólna wartość produkcji i wielkość produkcji najważniejszych asortymentów) oraz wielkość produkcji p. przypadająca na 1 mieszkańca kraju (ujęta wartościowo lub w poszczególnych grupach wyrobów). W porównaniach międzynarodowych rozwój p. ocenia się za pomocą danych określających produkcję wyrobów-reprezentantów o kluczowym znaczeniu w gospodarce narodowej. Charakteryzują one produkcję najważniejszych gałęzi p. Szczegółowe badania, dotyczące np. proporcji rozwoju i struktury gałęziowej p., opierają się na wielu wyrobach, reprezentujących wszystkie gałęzie i większość grup p. Zależnie od ekonomicznego przeznaczenia wyroby wytwarzane w p. kwalifikuje się do środków produkcji (tzw. grupa A) i środków konsumpcji (tzw. grupa B). Podział ten ma duże znaczenie, gdyż wpływa na ustalenie wielkości akumulacji i spożycia oraz ich wzajemnego stosunku wartościowego i ilościowego. Z punktu widzenia form własności środków produkcji w Polsce odróżnia się p. państwowy, p. spółdzielczy, a także p. prywatny. Z punktu widzenia charakteru działalności rozróżnia się p. wydobywczy, polegający na bezpośrednim opanowywaniu zasobów przyrody (górnictwo węgla, rud itp.) oraz p. przetwórczy, polegający na uszlachetnianiu i przetwarzaniu surowców i materiałów w celu przystosowania ich do różnorodnych potrzeb konsumpcyjnych i produkcyjnych. Postęp techniczny i ekonomiczny, wyrażający się w lepszym wykorzystywaniu surowców, produkcyjnym wykorzystywaniu odpadków oraz stosowaniu surowców syntetycznych wpływa na stopniowy wzrost udziału p. przetwórczego w całkowitej produkcji p. Zależnie od wielkości zakładów wytwórczych i przyjętych w danym okresie kryteriów klasyfikacji rozróżnia się p. wielki, średni i drobny. Państwowe przedsiębiorstwa p. wielkiego i średniego podporządkowane zjednoczeniom branżowym i ministerstwom przemysłowym tworzą tzw. p. kluczowy, zaś państwowe przedsiębiorstwa podporządkowane radom narodowym — p. terenowy. Używane są także potoczne określenia: p. ciężki — dla oznaczenia górnictwa, hutnictwa, chemii, energetyki, p. maszynowego i p. lekki, obejmujący włókiennictwo, p. szklarski i odzieżowy. Na potrzeby planowania, statystyki i organizacji zarządzania stosuje się podział p. na gałęzie (w p. polskim wyodrębnia się 86 gałęzi), a te z kolei dzieli się na grupy p. (branże p.), obejmujące przedsiębiorstwa: 1. o podobnym procesie technologicznym: 2. opierające swoją produkcję na zbliżonym surowcu: 3. wytwarzające produkty o jednakowym przeznaczeniu. W strukturze p. zachodzą istotne zmiany, polegające na wzroście udziału najnowocześniejszych gałęzi i grup p., a zwłaszcza gałęzi p. maszynowego i chemicznego oraz na zmniejszeniu udziału gałęzi i grup tradycyjnych (p. paliw, włókienniczy, spożywczy). Zmienia się też struktura wewnętrzna poszczególnych gałęzi p. na korzyść grup p. wytwarzających nowoczesne wyroby lub opartych na nowych rodzajach surowców. Struktura p. w dużym stopniu kształtuje się pod wpływem koncentracji i specjalizacji produkcji. Dążenie do poprawy ekonomicznej efektywności produkcji p. zmusza do ciągłego pogłębiania podziału pracy i rodzi tendencje do wzrostu wielkości zakładów oraz przedsiębiorstw p. Prowadzi to do wyodrębniania się wyspecjalizowanych gałęzi, grup p., rodzajowych grup p. i przedsiębiorstw, zwęża zakres ich działania i doprowadza do skupiania dużej produkcji w stosunkowo nielicznych jednostkach gospodarczych. W wyniku tych procesów powstają i rozwijają się różnorodne formy współpracy produkcyjnej przedsiębiorstw i zakładów (kombinaty, zrzeszenia producentów, kooperacja). Jednym z głównych zadań polityki gospodarczej państwa socjalistycznego jest utrzymanie wysokiego tempa wzrostu produkcji p. oraz zapewnienie korzystnych zmian w strukturze produkcji p. Tempo rozwoju p. charakteryzuje wskaźnik wyrażający procentowy stosunek przyrostu produkcji globalnej w danym okresie, liczonej w cenach niezmiennych, do wielkości tej produkcji w okresie przyjętym za podstawowy. Zachowanie wysokiego tempa rozwoju p. wymaga dużych inwestycji 1 podnoszenia wydajności pracy. W poszczególnych okresach rozwoju kraje socjalistyczne osiągają niejednakowe tempo wzrostu p. W pierwszym etapie uprzemysłowienia tempo wzrostu p. jest zwykle bardzo wysokie, a obniża się w toku dalszej industrializacji. W ostatnim okresie większość krajów socjalistycznych osiąga wysokie tempo wzrostu p. w granicach 8—12“/o rocznie. W pierwszym etapie uprzemysłowienia Polski rozwój podstawowych gałęzi p. odbywał się przy wykorzystaniu ekstensywnych czynników wzrostu gospodarczego (wzrost liczby środków trwałych przy nie zmienionym poziomie technicznym, szybkie powiększanie zatrudnienia i stosunkowo wolny wzrost wydajności pracy itd.). W drugim etapie uprzemysławiania zaczynają dominować czynniki o charakterze intensywnym (podnoszenie poziomu technicznego p., podnoszenie kwalifikacji i wzrost wydajności pracy itd.). Nastąpiło także wyraźne uprzywilejowanie rozwoju tych gałęzi i grup p., które mają podstawowe znaczenie dla postępu technicznego w całej gospodarce narodowej.
