Przedsiębiorstwo
Przedsiębiorstwo, jednostka gospodarcza wyodrębniona pod względem ekonomicznym, organizacyjnym i prawnym; ukształtowała się w okresie kapitalizmu w wyniku rozwoju gospodarki towarowej; wraz z rozwojem sił wytwórczych i zmianą stosunków produkcji zmienia się również treść i forma p. P. kapitalistyczne — środki produkcji należą do indywidualnego kapitalisty lub grupy kapitalistów, eksploatujących najemną siłę roboczą w celu osiągnięcia jak największego zysku; produkty wytwarzane są na nieznany rynek, co przy istnieniu znacznej liczby p. prowadzi do ostrej walki konkurencyjnej. Ekonomia burżuazyjna poświęca wiele uwagi postaci przedsiębiorcy, tj. kapitalisty aktywnego w odróżnieniu od pasywnego, tj. pożyczkodawcy czy rentiera. W początkowym okresie rozwoju kapitalizmu wolnokonkurencyjnego, kiedy dominowała forma p. powstałych z warsztatów bogatszych rzemieślników lub biur nakładców, o powodzeniu działalności p. decydowała aktywność, inicjatywa oraz umiejętność dostosowania się kapitalisty-przedsiębiorcy do zmiennych warunków rynkowych. Wraz z rozwojem sił wytwórczych rola przedsiębiorcy stopniowo zmieniała się; indywidualni kapitaliści i przedsiębiorcy nie byli w stanie osobiście kierować rosnącymi w szybkim tempie p., ustępowali miejsca zespołowi kapitalistów, przekazywali część funkcji kierowniczych pracownikom najemnym. Coraz bardziej rosła rola p. zorganizowanych w formie -► spółek akcyjnych, a koncentracja produkcji prowadziła do powstawania wielkich jednostek gospodarczych. W okresie monopolistycznego stadium kapitalizmu przedsiębiorca jako pojedynczy właściciel i kierownik p. przestał odgrywać dominującą rolę. W związku z tym we współczesnej burżuazyjnej literaturze ekonomicznej na czoło wysuwa się zagadnienia skutecznego kierowania olbrzymimi jednostkami gospodarczymi w formie monopoli kapitalistycznych. W kapitalistycznych koncernach inicjatywa i funkcje kierownicze należą z reguły do zespołu menedżerów, powiązanych hierarchicznie, specjalizujących się w poszczególnych dziedzinach zarządzania. Wiele p. formalnie samodzielnych, jest faktycznie podporządkowanych silniejszym organizacjom monopolistycznym. Przyspieszenie rewolucji naukowo-technicznej w drugiej połowie XX w. spowodowało ożywienie konkurencji i zwiększyło potrzebę zmian w kierunkach i metodach działalności p. kapitalistycznych. Na tym tle można zaobserwować swoisty renesans koncepcji przedsiębiorczości w sensie ofensywnej postawy jednostek gospodarczych w wykorzystaniu zdobyczy nauki, postępu technicznego, nowych rynków zbytu itp. P. socjalistyczne opiera się na społecznej własności środków produkcji, stanowi podstawową, wyodrębnioną ekonomicznie jednostkę gospodarczą, działającą w obrębie jednolitego dla całej gospodarki narodowego planu gospodarczego. P. jako podstawowa forma organizacji sił wytwórczych we wszystkich działach produkcji i usług występują w przemyśle, rolnictwie, budownictwie, handlu wewnętrznym i zagranicznym, łączności, komunikacji i gospodarce komunalnej. Rozróżnia się socjalistyczne p. państwowe i spółdzielcze. Pierwsze stanowią własność ogólnonarodową, i obejmują większość jednostek gospodarki uspołecznionej. Drugie są własnością grupową i występują przede wszystkim w handlu wewnętrznym i w przemyśle drobnym (spółdzielnia); do spółdzielczych można również zaliczyć -*• spółdzielnie produkcyjne w rolnictwie. Wyodrębnienie ekonomiczne p. socjalistycznych następuje zatem albo w obrębie ogólnospołecznej własności środków produkcji, albo na podstawie własności grupowej. Do podstawowych cech charakteryzujących wyodrębnienie ekonomiczne p. państwowego należą: 1. wydzielenie z funduszy ogólnospołecznych określonych środków trwałych i obrotowych do wyłącznej dyspozycji p.; 2. pokrywanie (z reguły z nadwyżką) wydatków eksploatacyjnych (a częściowo również inwestycyjnych) z przychodów ze sprzedaży wyrobów lub usług; 3. posiadanie przez p. w banku odrębnego rachunku rozliczeniowego, na którym gromadzone są wolne środki pieniężne; 4. prawo do korzystania ze zwrotnych oprocentowanych kredytów bankowych. Dzięki wymienionym cechom możliwe jest odrębne ustalanie wyników gospodarowania każdego p.; do tego celu służą takie instrumenty, jak bilans p. oraz rachunek strat i zysków. Dzięki ekonomicznej odrębności sytuacja finansowa p., a także jego perspektywy rozwojowe, uzależnione są w pewnym stopniu od wyników własnej gospodarności; stwarza to dla załogi p. zachętę do oszczędnego gospodarowania i dążenie do zwiększenia rentowności, ponieważ część zysku może być przeznaczona na potrzeby p. i zatrudnionego w nim personelu. W Polsce p. mogą z odpisów z zysku tworzyć fundusz zakładowy (na potrzeby załogi) oraz fundusze na cele rozwojowe p. (fundusze przedsiębiorstw). Prawnym wyrazem odrębności ekonomicznej p. jest osobowość prawna; p. nabywa ją przez wpisanie do rejestru (rejestr przedsiębiorstw państwowych, rejestr spółdzielni), upoważnia ona do działań prawnych, polegających m. in. na zawieraniu umów z kontrahentami, zaciąganiu zobowiązań itp. Cele działalności poszczególnych p. charakteryzuje duża różnorodność, właściwa wszelkiej działalności gospodarczej. Można jednak ustalić zadania dotyczące wszystkich socjalistycznych p.: 1. organizowanie planowej produkcji dóbr i usług zmierzających do zaspokojenia potrzeb społecznych w dziedzinie, w której specjalizuje się p.; 2. wytwarzanie coraz większego dochodu narodowego w wyniku stałego wzrostu wydajności pracy i gospodarności oraz rozwijania aparatu wytwórczego p. Środkami realizacji tych zadań są: rozwijanie postępu techniczno- -ekonomicznego, obniżanie kosztów własnych, podnoszenie rentowności produkcji, rozszerzanie asortymentu wyrobów i usług oraz poprawa ich jakości. Do zadań p. socjalistycznych należy także kształtowanie świadomości socjalistycznej pracowników, tworzenie warunków sprzyjających ich wszechstronnemu rozwojowi i osiąganiu możliwie pełnego zadowolenia z pracy oraz rozwijanie gospodarki komunalnej i urządzeń kulturalno-bytowych na terenie, na którym znajduje się p. P. socjalistyczne, zgodnie z zasadą jednoosobowego kierownictwa, zarządzane są przez dyrektora, którego powołują władze nadrzędne. Dyrektor dysponuje wyspecjalizowanym aparatem administracyjnym, tworzącym zarząd p. Swoistą cechą socjalistycznych p. jest szeroki udział załóg pracowniczych w zarządzaniu. Udział ten przyjmuje w zależności od etapu rozwojowego różne formy organizacyjne. W początkowym okresie budownictwa socjalizmu w Polsce realizował się przez narady produkcyjne, działalność organizacji związkowych i partyjnych. W 1956—57 w państwowych p. przemysłowych, rolnych i budowlanych powołano -» samorząd robotniczy. Trzy organy samorządu (rada robotnicza, rada zakładowa związku zawodowego i komitet zakładowy PZPR) podejmują wspólnie najważniejsze decyzje jako konferencje samorządu robotniczego (KSR), będące jego naczelnym organem. Samorząd robotniczy jest uprawniony m. in. do podejmowania uchwał, dotyczących podstawowych spraw rozwoju p. oraz zagadnień socjalno-kulturalnych załogi. Uprawnienia te i działalność organów samorządu nie mogą naruszać zasady jednoosobowego kierownictwa. Pod względem form organizacyjnych p. socjalistyczne różnią się istotnie w zależności od działu lub gałęzi gospodarki, w której funkcjonują. Do najliczniejszych w przemyśle należą p. jednozakładowe, obejmujące zakład wyspecjalizowany w wytwarzaniu określonego rodzaju produktów oraz niezbędne wydziały pomocnicze. Wzrost skali produkcji i wzrost zakresu powiązań p. powoduje potrzebę tworzenia p. wielozakładowych, których rola zarówno w przemyśle, jak i w innych działach gospodarki coraz bardziej wzrasta. We wszystkich działach i gałęziach gospodarki narodowej dąży się do łączenia zakładów o tym samym charakterze produ
kcji lub działalności usługowej, albo zakładów uzupełniających się wzajemnie. Nowoczesna technika wywołuje tendencje do tworzenia -> kombinatów przemysłowych. W przemyśle hutniczym, chemicznym i częściowo włókienniczym od dawna istniały kombinaty. W 1969 powstały nowe kombinaty w przemyśle maszynowym, pomyślane jako jednostki ściślej integrujące zakłady produkcji finalnej z zakładami kooperującymi, jednostkami zaplecza technicznego itp. Zasięg terytorialny p. zależy od stopnia rozproszenia zakładów. W Polsce, w przemyśle drobnym i handlu działa wiele p. obejmujących zasięgiem województwo, powiat lub kilka powiatów. P. łączności i komunikacji mają często zasięg ogólnokrajowy. P. ogólnokrajowe mają niektóre cechy zjednoczeń. Ich zarządy (centrale) nadzorują pracę oddziałów (dyrekcji) wojewódzkich, stanowiących odpowiedni p. w przemyśle. Powstawanie coraz większych i bardziej różnorodnych p. prowadzi do zacierania granic między p. a zjednoczeniami.
