Praca produkcyjna
Praca produkcyjna, praca wydatkowana w sferze produkcji materialnej, czyli praca zmierzająca do opanowywania i przeobrażania zasobów i sił przyrody w celu zaspokajania potrzeb ludzkich. P.p. tworzy produkt społeczny i dochód narodowy. W poszczególnych formacjach społeczno-ekonomicznych treść pojęcia „p.p.” nie jest identyczna. W społeczeństwie kapitalistycznym p.p. jest pracą tworzącą wartość dodatkową, a zatem spełnia, poza ogólnym warunkiem (praca w sferze produkcji materialnej) jeszcze jeden warunek. Dlatego pojęcie p.p. w społeczeństwie kapitalistycznym należy traktować dwojako. Marks pisał, że trzeba mówić o pracy istotnie (obiektywnie) produkcyjnej i p.p. tylko z kapitalistycznego punktu widzenia. W społeczeństwie socjalistycznym dwoistość ta nie istnieje; wszyscy pracownicy produkcji materialnej pracują dla siebie, dla społeczeństwa. Nie oznacza to jednak, że praca wszystkich pracowników w społeczeństwie socjalistycznym jest produkcyjna; istnieje tu również podział na p.p. i pracę nieprodukcyjną. Szczegółowe zakwalifikowanie wszystkich rodzajów pracy z punktu widzenia tego podziału jest skomplikowane, nastręcza wiele trudności i jest przedmiotem dyskusji. Pojęcie „p.p.” nie jest przy tym niezmienne i sztywne; zmienia się ono i rozszerza wraz z rozwojem kooperacji pracy. Produkcyjna jest bowiem praca już wówczas, gdy występuje w obrębie szerokiego zespołu produkcyjnego (rozumianego nie w sensie przynależności organizacyjnej), który jako całość uczestniczy w wytwarzaniu jakiegoś produktu, ale wewnątrz którego istnieje daleko posunięty podział funkcji. Marks pisał; „Sam kooperacyjny charakter procesu pracy rozszerza więc z konieczności pojęcie pracy produkcyjnej […] Ażeby pracować produkcyjnie, nie trzeba już samemu przykładać ręki. Wystarczy być organem robotnika łącznego, pełnić którąkolwiek z jego podfunkcji”. Powszechnie przyjmuje się, że p.p. jest nie tylko praca przy pozyskiwaniu dóbr przyrody (rolnictwo, przemysł wydobywczy) i ich przetwarzaniu (przemysł przetwórczy, budownictwo), lecz również praca związana z przewożeniem i rozprowadzaniem tych dóbr (transport ładunków, obrót towarowy), gdyż jest to niejako przedłużenie procesu produkcji, tj. wykonywanie funkcji produkcyjnych w sferze wymiany i podziału. Praca w transporcie i handlu nie tworzy nowych produktów, ale powiększa wartość produktów już istniejących. Zakres p.p. w transporcie i handlu jest węższy niż w przemyśle, rolnictwie i budownictwie. Lenin uważał transport i handel za gałęzie „na poły produkcyjne”. Praca w innych dziedzinach (administracja i wojsko, oświata, nauka, ochrona zdrowia, kultura i sztuka) uważana jest na ogół za nieprodukcyjną. Poglądy w tej kwestii nie są w pełni skrystalizowane i dość wyraźnie ewoluują. Dotyczy to zwłaszcza roli nauki i techniki, a także funkcji organizacji i zarządzania w produkcji dóbr materialnych. Coraz częściej wysuwa się postulat rozszerzenia zakresu pojęcia „robotnika zbiorowego” o pracowników zatrudnionych np. w instytutach naukowych pracujących bezpośrednio na potrzeby poszczególnych działów produkcji materialnej. Podział na p.p. i pracę nieprodukcyjną nie pokrywa się bynajmniej z podziałem na pracę fizyczną i umysłową. W warunkach rozwiniętej produkcji społecznej linia podziału między pracą fizyczną a umysłową jest dość płynna i zaciera się coraz bardziej. Trzeba dodać, że praca zakwalifikowana formalnie (w ustawodawstwie) jako umysłowa sprowadza się nieraz do wykonywania prostych, mechanicznych czynności, natomiast praca zaszeregowana jako fizyczna wymaga niekiedy dużego wysiłku myślowego, dużej uwagi i przygotowania. Przy dokonywaniu podziału na p.p. i pracę nieprodukcyjną nie można też stosować kryterium użyteczności społecznej. Praca społecznie użyteczna może nie być produkcyjna; np. społecznie bardzo pożyteczna praca lekarza Jest w sensie ekonomicznym nieprodukcyjna. Marksistowska nauka o p.p. i pracy nieprodukcyjnej ma wielkie znaczenie teoretyczne i praktyczne. Teoria p.p. stanowi podstawę nauki o dochodzie narodowym, dając kryterium odróżniania gałęzi, w których dochód narodowy jest tworzony, od gałęzi, w których jest on tylko spożywany.
