Podział pracy
Podział pracy, wyodrębnienie i jednoczesne istnienie różnych, uzupełniających się i nawzajem zależnych od siebie rodzajów pracy (działalności); jest on przejawem społecznego charakteru produkcji. P.p. dokonuje się w różnych płaszczyznach i przekrojach. Ogólnie można wyodrębnić p.p. w skali całego społeczeństwa i p.p. w skali przedsiębiorstwa. P.p. w skali społeczeństwa polega przede wszystkim na wyodrębnieniu wielkich działów produkcji społecznej (przemysł, rolnictwo, budownictwo, transport itd.). Wg terminologii przyjętej przez Marksa jest to ogólny p.p. Działy produkcji społecznej dzielą się z kolei na poszczególne gałęzie (np. przemysł chemiczny, przemysł włókienniczy); jest to szczegółowy p.p. P.p. wewnątrz przedsiębiorstwa, zwany Jednostkowym p.p., polega na rozczłonkowaniu procesu produkcyjnego na odrębne fazy, operacje i czynności; we współczesnym przedsiębiorstwie przemysłowym znajduje on wyraz w istnieniu poszczególnych wydziałów, a w obrębie tych wydziałów — poszczególnych grup stanowisk roboczych (gniazda, odcinki itd.). Jednostkowy p.p. (zwany też technicznym p.p.) związany jest bezpośrednio z techniką i technologią produkcji. Rozbicie procesu produkcyjnego w przedsiębiorstwie na wiele prostych czynności i wykonywanie ich przez poszczególnych robotników podnosi sprawność pracy, likwiduje straty czasu związane z przechodzeniem od jednej czynności do drugiej, prowadzi do oszczędniejszego zużycia surowca. Zwiększa to wydajność pracy i obniża koszty produkcji. Zbyt daleko posunięty p.p. wykazuje Jednak pewne cechy ujemne w postaci nużącej monotonii pracy, która z kolei może wpływać ujemnie na wydajność pracy. Z wymienionymi formami p.p. wiąże się ściśle podział na zawody i specjalności, zwany też zawodowym p.p. Pogłębianie się ogólnego, szczegółowego i jednostkowego p.p. prowadzi do powstawania zawodów i specjalności. Przejawem wszelkiego p.p. jest bowiem specjalizacja. Ludzie jednakowych zawodów mogą przy tym pracować w różnych działach i gałęziach i na odwrót, ludzie różnych zawodów — w jednym dziale i gałęzi. Dalszą formą p.p., związaną z poprzednimi, jest terytorialny p,p. Znajduje on wyraz w rozmieszczeniu produkcji na terenie kraju stosownie do wielu czynników (źródła surowców, warunki komunikacyjne itd.) i tworzeniu się regionów gospodarczych o określonej specjalizacji. Istnieje również międzynarodowy p.p., polegający na specjalizowaniu się poszczególnych krajów w tych rodzajach wytwórczości, które znajdują w nich najbardziej korzystne warunki rozwoju. Historyczny rozwój p.p. wiąże się ściśle z rozwojem sił wytwórczych, a zwłaszcza narzędzi pracy. Rozwój sił wytwórczych prowadził do pogłębiania się p.p., które jednocześnie sprzyjało rozwojowi sił wytwórczych. W rozwoju p.p. można wyodrębnić kilka zasadniczych etapów. Pierwszym z nich, będącym jednocześnie najprostszą formą p.p., był naturalny p.p., który polegał na zróżnicowaniu czynności i funkcji wg płci i wieku wykonujących je pracowników. Już w okresie wspólnoty pierwotnej dokonał się pierwszy wielki społeczny p.p. — wyodrębnienie się plemion pasterskich, tj. powstanie hodowli. W okresie niewolnictwa nastąpił drugi wielki społeczny p.p. — oddzielenie się rzemiosła od rolnictwa, w wyniku czego nastąpiło wyodrębnienie się miasta i wsi. Powstanie i rozwój produkcji towarowej i wymiany doprowadziło do trzeciego wielkiego społecznego p.p., który polegał na wyodrębnieniu się handlu. Znaczny postęp w społecznym p.p. związany jest z okresem -+ manufaktur. W manufakturach nastąpiło przejście od kooperacji prostej do kooperacji złożonej. Szczególnego rozmachu nabrał rozwój p.p. w okresie kapitalizmu, poczynając od tzw. rewolucji przemysłowej, która zapoczątkowała szybki rozwój przemysłu maszynowego, wpływający na postąp w innych gałęziach i działach gospodarki. Rozwój p.p. w ustroju kapitalistycznym dokonuje się w sposób żywiołowy; cechują go dysproporcje, które ujawniają się szczególnie ostro w okresie kryzysów. W ustroju socjalistycznym p.p. ma charakter odmienny niż w kapitalizmie. Znajduje w nim wyraz planowy i proporcjonalny rozwój całej gospodarki socjalistycznej. Inny niż w kapitalizmie charakter ma również międzynarodowy p.p. między krajami socjalistycznymi. Opiera się on na zasadach wzajemnych korzyści, współpracy i zgodności interesów. Przykładem stosunków tego typu jest rozwijająca się współpraca ekonomiczna i procesy integracji gospodarczej krajów RWPG.
