Płaca robocza
Płaca robocza, wynagrodzenie za pracę podporządkowaną i wolną (nieprzymusową), konkretny rodzą] Indywidualnego dochodu konsumpcyjnego; występuje zarówno w gospodarce kapitalistycznej, jak i socjalistycznej; w każdym z tych ustrojów wyraża jednak inną treść społeczno-ekonomiczną i podlega działaniu innych praw ekonomicznych. W gospodarce kapitalistycznej, opartej na pełnym oddzieleniu własności siły roboczej od własności środków produkcji, następuje przekształcenie się siły roboczej w towar sprzedawany i kupowany na rynku pracy. Przekształcona, pieniężna forma wartości siły roboczej, jej cena, przyjmuje w tych warunkach postać p.r. występującej na powierzchni zjawisk jako wynagrodzenie za pracę, Jako cena pracy. Konkretne formy i systemy płac, wiążąc bieżąco wielkość zarobku indywidualnego z czasem pracy lub Jej rezultatami, pogłębiają pozór, jakoby p.r. w kapitalizmie była ceną pracy. W rzeczywistości podstawę kształtowania się poziomu płac w długich okresach gospodarczych stanowi wartość siły roboczej, sama podlegająca zmianom pod wpływem różnorodnych czynników. Krótkookresowe odchylenia poziomu płac od wartości siły roboczej wynikają przede wszystkim z aktualnej sytuacji na rynku pracy, ze stosunku między podażą i popytem na siłę roboczą. Te same elementy, które określają ogólny poziom p.r. w kapitalizmie i jego dynamikę, powodują także zróżnicowanie p.r. wg zawodów, stanowisk, branż itp. Różnym kategoriom siły roboczej odpowiada bowiem niejednakowy poziom ich wartości, a wahania podaży i popytu na poszczególnych rynkach siły roboczej powodują różny stopień odchyleń bieżącego poziomu płac od wartości. We współczesnym kapitalizmie związek między wartością siły roboczej oraz stosunkiem podaż—popyt na rynku pracy a poziomem płac staje się bardziej skomplikowany. Wysoki stopień zorganizowania rynku pracy, a zwłaszcza znaczna rola związków zawodowych, modyfikuje mechanizm ustalający p.r., a także wpływa na ich poziom. Powszechność zbiorowych układów pracy, ingerencja państwa w dziedzinę płac, płace minimalne, ustawowy dzień roboczy, zagwarantowanie długookresowych zarobków minimalnych są najważniejszymi momentami w stosunkach pracy i płacy wywalczonymi przez zorganizowany proletariat. W gospodarce socjalistycznej opartej na ogólnonarodowej własności środków wytwarzania, gwarantującej prawo do pracy i zachowującej wolność wyboru zawodu i miejsca pracy zanika towarowy charakter siły roboczej. P.r. w gospodarce socjalistycznej staje się rzeczywistym wynagrodzeniem za pracę świadczoną przez pracownika na rzecz społeczeństwa; nie jest to pełny ekwiwalent, lecz po potrąceniach na rzecz potrzeb społecznych. Stopień albo współczynnik odpłatności pracy wynika głównie z podziału dochodu narodowego na akumulację i spożycie, a funduszu spożycia — na indywidualny i zbiorowy. Dynamika ogólnego poziomu płac zależy więc w warunkach socjalizmu głównie od wielkości dochodu narodowego i rezultatów działalności w niektórych działach sfery nieprodukcyjnej oraz ich podziału, dokonywanego planowo przez państwo z uwzględnieniem bieżących i perspektywicznych potrzeb produkcji i konsumpcji. Inne czynniki kształtują natomiast strukturę płac. Zgodnie z -» prawem podziału wg pracy, stanowiącym główny regulator podziału dochodów indywidualnych, proporcje płac w socjalizmie zależą przede wszystkim od samej pracy, zróżnicowania jej rodzajów, stopnia złożoności, warunków wykonywania oraz Jej intensywności i efektywności. Drugi poważny czynnik zróżnicowania płac w gospodarce socjalistycznej stanowi sytuacja w zatrudnieniu oraz państwowa polityka w tej dziedzinie; niedostateczna liczba lub potrzeba ściągnięcia lepszych pracowników na określony odcinek działalności gospodarczej powoduje planowe podwyższenie płac tego odcinka ponad poziom wynikający z cech pracy. Jako pieniężne wynagrodzenie za pracę p.r. spełnia w gospodarce podwójną rolę: wobec przedsiębiorstwa występuje ona Jako element kosztu wytwarzania, wobec pracownika — Jako główne źródło pokrywania wydatków konsumpcyjnych. Przez funkcję kosztową p.r. może wpływać na decyzję w dziedzinie produkcji i zapotrzebowania na pracę, przez funkcję dochodową oddziałuje na podaż pracy, jej rozmieszczenie, kwalifikacje itd. Ogólnemu pojęciu „p.r.” odpowiada kilka konkretnych mierzalnych Jej postaci. Najbardziej precyzyjną miarą wielkości p.r. stanowi płaca jednostkowa, zwana niekiedy w literaturze stopą płac. Jest to ustalane z góry wynagrodzenie za jednostkę pracy określonej kategorii. Płacę Jednostkową odzwierciedla w administracji płacowej przede wszystkim płaca podstawowa. W zależności od formy organizacji pracy (akordowa, dniówkowa), opłacana w skali miesięcznej, płaca podstawowa występuje w postaci: stawki akordowej — zapłaty za jednostkę produkcji, stawki godzinowej — zapłaty za każdą przepracowaną godzinę lub podstawowej płacy miesięcznej (stosowanie progresji czy degresji w akordzie oraz premii prowadzi do podwyższenia lub obniżenia faktycznej płacy Jednostkowej i odchylenia Jej od płacy podstawowej). Kwota powstała z przemnożenia stawki p.r. przez liczbę rzeczywiście wykonanych jednostek pracy mierzonych wielkością produkcji lub przepracowanym czasem stanowi zarobek podstawowy. Na zarobek całkowity składają się oprócz zarobku podstawowego: 1. dopłaty wynikające z wykonania lub przekroczenia zadań produkcyjnych, tzw. nadwyżki akordowe i premie; 2. kompensaty za czas nie przepracowany — urlopy, zwolnienia, postoje; 3. ekwiwalenty specjalnych świadczeń zakładu, np. umundurowanie; 4. różne dodatki, np. funkcyjne, lokalne, kompensacyjne. Obliczony w ten sposób zarobek całkowity brutto, zmniejszony o podatki od wynagrodzeń, trafia w postaci całkowitego zarobku netto do pracownika. W wielu krajach potrąca się pracownikowi z zarobku także składki ubezpieczeniowe. Zob. też: płaca nominalna, płaca realna, płaca minimalna.
