Klasy społeczne
Klasy społeczne, „wielkie grupy ludzi, różniące się między sobą miejscem zajmowanym w historycznie określonym systemie produkcji społecznej, stosunkiem (przeważnie usankcjonowanym i ustalonym przez prawo) do środków produkcji, rolą w społecznej organizacji pracy i — co za tym idzie — sposobem otrzymywania i rozmiarami tej części bogactwa społecznego, którą rozporządzają” (W. Lenin). Podstawą nierówności społecznej, powstania k.s. i sprzeczności między nimi jest przede wszystkim prywatna własność środków produkcji. Monopol prywatnej własności środków produkcji oznacza władzę zwierzchnią nad cudzą pracą i jej produktami. Stosunki między klasami oparte na prywatnej własności są stosunkami wyzysku i panowania jednej klasy nad drugą. W społeczeństwach klasowych można wyodrębnić dwie podstawowe k.s., tj. takie, których istnienie nieuchronnie związane Jest z dominującym sposobem produkcji. Podstawowymi k.s. w niewolnictwie byli właściciele niewolników i niewolnicy, w feudalizmie — panowie feudalni i chłopi poddani, w kapitalizmie — kapitaliści i robotnicy; są to k.s. o zasadniczo sprzecznych interesach. Między podstawowymi k.s. znajdują się wielkie grupy społeczne, które Marks określa mianem „klas pośrednich”, a czasem — zgodnie z węższą definicją k.s. — „warstwami pośrednimi”. Do „klas pośrednich” np. w społeczeństwie kapitalistycznym należy drobnomieszczaństwo — klasa drobnych właścicieli, której podstawą Jest drobnotowarowy układ ekonomiczny (chłopi, rzemieślnicy). Ponadto we wszystkich społeczeństwach klasowych istnieje wiele grup przejściowych, które są pozostałością po poprzednich ustrojach społecznych (np. klasa wielkich właścicieli ziemskich w społeczeństwie kapitalistycznym) i ulegają przekształceniom. Żadna k.s. nie jest pod względem swego składu jednolita. Dzieli się na grupy społeczne zwane odłamami klasy (niekiedy warstwami społecznymi), różniącymi się między sobą sferą aktywności ekonomicznej, wysokością dochodów, stopniem świadomości klasowej itp. Granice poszczególnych klas nie są ostro zarysowane, następują bowiem procesy zróżnicowania i rozwarstwienia klas oraz ruchliwości społecznej, tj. zmiany pozycji społecznej poszczególnych jednostek i grup w obrębie danej klasy, a nawet przechodzenie z jednej klasy do drugiej. Przynależność do k.s. jest jednak względnie trwała (przechodzenie z jednej k.s. do drugiej jest udziałem tylko niektórych jednostek). W każdej k.s. można wyodrębnić jej trzon — podstawową grupę, która w największym stopniu odpowiada modelowi danej klasy. Wynikiem podziału społeczeństwa na k.s. o zasadniczo sprzecznych interesach jest walka klasowa (klasowa walka) w dziedzinie ekonomicznej, politycznej i ideologicznej; walka ta prowadzi do rewolucyjnego przekształcenia całego społeczeństwa. W społeczeństwie, w którym zbudowany Jest socjalizm, istnieją dwie k.s.; klasa robotnicza i chłopstwo spółdzielcze; są to klasy różniące się formą własności środków produkcji, z którymi są związane w swojej działalności produkcyjnej (własność państwowa, własność spółdzielcza), miejscem w społecznym podziale pracy (przemysł, rolnictwo), formą udziału w dochodzie narodowym (płaca robocza, dniówka obrachunkowa i inne formy). Robotnicy i chłopi w społeczeństwie socjalistycznym — to dwie klasy pracujące, przy czym do klasy robotniczej należy kierowanie społeczeństwem; klasy te łączą wspólne cele i dążenia społeczne, których treścią jest budowa społeczeństwa bezklasowego. Sprzeczności między tymi klasami nie mają charakteru antagoni- stycznego, dotyczą one bieżących interesów i są przezwyciężane przez politykę państwa, wyrażającego interes obu klas. Inteligencja w żadnym społeczeństwie nie była i nie jest odrębną k.s.; jest warstwą społeczną, której charakter klasowy i rekrutacja zmienia się wraz ze zmianą struktury klasowej danego społeczeństwa. Charakterystyczną cechą tej grupy ludzi Jest to, że pełni ona szczególne funkcje w społecznej organizacji pracy (administracyjne, naukowo- -techniczne, kulturalne, ideologiczne) w interesie określonych k.s. W społeczeństwie socjalistycznym inteligencja rekrutuje się przeważnie spośród robotników i chłopów oraz działa w interesie tych klas, w interesie całego społeczeństwa. W okresie przejściowym od kapitalizmu do socjalizmu struktura klasowa Jest bardziej złożona; w skład jej wchodzą robotnicy, chłopi-właściciele drobnotowarowych gospodarstw rolnych, drobni właściciele środków produkcji w mieście (przede wszystkim rzemieślnicy), chłopi-spółdzielcy oraz nieliczni kapitaliści w mieście i na wsi; ponadto istnieje w tym społeczeństwie wiele grup mieszanych i przejściowych (np. chłopi-robotnicy). Inteligencja zmienia swój charakter i staje się inteligencją ogólnonarodową. Podstawową tendencją do zmian w strukturze społeczeństwa socjalistycznego jest zacieranie się granic między klasami i warstwami społecznymi, wyrównywanie różnic społecznych. Warunkiem zbudowania społeczeństwa bezklasowego Jest nie tylko zlikwidowanie klas wyzyskiwaczy, ale I zniesienie różnic między robotnikami i chłopami, przezwyciężenie różnic między ludźmi pracującymi fizycznie a umysłowo. Proces ten wymaga stworzenia nowoczesnej bazy materialno-technicznej, podniesienia poziomu życia i kultury całego społeczeństwa oraz stworzenia nowej więzi i dyscypliny społecznej „uświadomionych i zjednoczonych pracowników”. Termin „k.s.” rozpowszechnił się w teoriach społecznych i programach politycznych po Rewolucji Francuskiej (1789—99), wypierając dawniejszy termin „stan”. W odróżnieniu od stanu oznaczającego grupę ludzi, której pozycja ustalona jest przez prawo lub zwyczaj, przywileje zaś sankcjonowane są przez państwo, k.s. powstaje niejako siłą faktu, nieuchronnie, na gruncie określonych warunków ekonomicznych. Rozwinięta teoria klas 1 walki klasowej jest dziełem K. Marksa, F. Engelsa 1 Ich kontynuatorów. W liście do J. Weydemeyera Marks pisze: „Co się mnie tyczy, to nie przypada mi ani zasługa odkrycia istnienia klas w społeczeństwie nowoczesnym, ani zaszczyt odsłonięcia ich walki między sobą. Historycy burżuazyjni przedstawili dawno przede mną rozwój historyczny tej walki klas, a burżuazyjni ekonomiści — anatomię ekonomiczną owych klas. To, co ja wniosłem nowego, polega na udowodnieniu: 1) że istnienie klas związane jest tylko z określonymi fazami historycznymi rozwoju produkcji; 2) że walka klas prowadzi nieuchronnie do dyktatury proletariatu; 3) że owa dyktatura jest sama tylko przejściem do zniesienia wszelkich klas i do społeczeństwa bezklasowego”. Marks stosując pojęcie „k.s.” oparte na kryteriach ekonomicznych, wprowadza również kryteria, podstawą których jest stopień świadomości; rozróżnia „klasę w sobie” i „klasę dla siebie”. Klasa w sobie jest to wielka grupa ludzi, których łączą wspólne interesy ekonomicznie, lecz nie mająca wysokiego stopnia świadomości klasowej. Klasa dla siebie jest klasą świadomą swojej odrębności i wspólnoty interesów, mającą odrębną ideologię i organizację polityczną w skali ogólnonarodowej. „Klasę dla siebie” charakteryzuje nie tylko wspólny interes i żywiołowa tendencja do określonego zachowania się, ale świadome działanie zmierzające do realizacji określonych celów. Przeciwieństwo interesów nie stanowi Jeszcze siły napędowej konfliktów i przekształceń społecznych. Konieczna jest do tego odpowiednia organizacja polityczna. Tworzenie się klas we właściwym tego słowa znaczeniu, „klas dla siebie”, Jest procesem organizacji wspólnych interesów w sferze polityki.
