Wydajność pracy
Wydajność pracy, suma produktów lub usług materialnych (wartości użytkowych), wytworzonych w określonej jednostce czasu (godzina, dzień, miesiąc, rok), przypadająca na jednego pracownika zatrudnionego w sferze produkcji materialnej. W.p. należy odróżnić od efektywności produkcji (produkcyjności ogólnej). Podczas gdy w.p. dotyczy tylko -+ pracy żywej, efektywność produkcji dotyczy całości nakładów pracy — zarówno pracy żywej,jak i pracy uprzedmiotowionej. Przy mierzeniu zarówno w.p., jak i efektywności produkcji uwzględnia się także jakość wytworzonych produktów, która decyduje o ich wartości użytkowej. Twórcą wartości użytkowych jest cały zespół produkcyjny, a więc nie tylko robotnicy, ale również pracownicy inżynieryjno-techniczni oraz administracyjno-biurowi. Dlatego w.p. należy ujmować jako sumę wartości użytkowych, przypadającą na członka zespołu produkcyjnego. Z punktu widzenia całej gospodarki narodowej w.p. jest stosunkiem między wielkością dochodu narodowego jako sumą wartości użytkowych a nakładami pracy żywej; efektywność produkcji zaś stosunkiem między wielkością tego dochodu a nakładami pracy żywej i uprzedmiotowionej. W.p. zależy przede wszystkim od siły produkcyjnej pracy, tj. od zdolności wytwarzania wartości użytkowych przez pracę, która przy danej technice i organizacji może być uważana za normalną. Wielkość siły produkcyjnej pracy określa się na podstawie pracy ludzi o średnich uzdolnieniach i kwalifikacjach. Na wielkość tę oddziałują czynniki obiektywne, tj. niezależne-od poszczególnych pracowników, a zwłaszcza: 1. rozwój narzędzi pracy; 2. poziom organizacji pracy — kooperacji i specjalizacji; 3. zasoby naturalne wykorzystywane w produkcji – urodzajność gleb, bogactwo złóż itp. W.p. zależy nie tylko od siły produkcyjnej pracy wynikającej z czynników obiektywnych, ale również od tego, jak czynniki te kształtują się faktycznie lub jak faktycznie są wykorzystywane, a więc od czynników subiektywnych, tj. zależnych od samego pracownika. Do czynników tych należą: 1. umiejętność pracy, czyli kwalifikacje pracownika; 2. intensywność pracy; 3. naturalne uzdolnienia pracownika oraz jego energia fizyczna i umysłowa. W.p. obejmuje zatem cały faktyczny rezultat pracy w jednostce czasu określony łącznie przez czynniki obiektywne i subiektywne, a więc zależy również od stopnia intensywności pracy. Głównym problemem przy mierzeniu w.p. jest wybór miernika wyników ilościowych produkcji, tj. miernika wartości użytkowych, przypadających na jednego robotnika czy pracownica w jednostce czasu. Miernikami takimi mogą być: 1. wyniki wyrażone w jednostkach naturalnych; 2. wyniki wyrażone w jednostkach naturalnych umownych; 3. produkcja globalna wyrażona w cenach porównywalnych; 4. produkcja czysta wyrażona w cenach porównywalnych; 5. wyniki wyrażone w czasie pracy normowanej. Podstawowym czynnikiem wzrostu w.p. jest zwiększenie efektywności narzędzi pracy oddanych do dyspozycji robotnika. Dlatego wzrost w.p. jest nieodłącznie związany z rozszerzeniem zastosowania maszyn i rozwojem techniki, prowadzącym do zwiększenia wyposażenia technicznego pracy. Obecnie najbardziej syntetycznym wskaźnikiem uzbrojenia pracy jest przypadająca na jednego robotnika ilość energii elektrycznej, zużywanej w procesie produkcji. Zwiększenie stopnia technicznego wyposażenia robotnika następuje przez budowę nowych zakładów pracy, opartych na nowoczesnej technice, modernizację lub zastępowanie starych maszyn i urządzeń nowymi oraz rekonstrukcję techniczną starych zakładów. Z praktyki wynika, że stosunkowo drobne udoskonalenia techniczne mogą w wielu przypadkach przyczynić się do znacznego wzrostu w.p. Wzrost w.p. wymaga racjonalnej organizacji pracy i ciągłego jej usprawniania. W tym celu konieczne jest zastępowanie starych, tradycyjnych, niewydajnych metod pracy — nowymi, racjonalnymi; zwłaszcza niezbędne jest: 1. zapewnienie wzajemnego powiązania wszystkich procesów produkcyjnych w zakładzie (dotyczy to również dwóch lub więcej zakładów pracy w przypadku kooperacji między nimi); 2. terminowe zaopatrywanie stanowisk roboczych w dostateczną ilość materiałów i narzędzi; 3. prawidłowe zaplanowanie procesu produkcyjnego w przestrzeni 1 czasie. Duże znaczenie dla wzrostu w.p. ma również odpowiednie przygotowanie surowców i innych materiałów zużywanych w procesie produkcji oraz koncentracja produkcji w wielkich zakładach. W.p. zależy w znacznym stopniu od systemu płac i norm. System ten powinien być zbudowany tak, aby jak najbardziej sprzyjał wzrostowi w.p. przy normalnym poziomie intensywności pracy. Także kwalifikacje pracownika są ważnym czynnikiem określającym poziom w.p. Im wyższe są te kwalifikacje, im bardziej odpowiadają charakterowi wykonywanej przez robotnika pracy, tym wyższa jest w.p. Wśród czynników subiektywnych, określających w.p. duże znaczenie ma intensywność pracy. Niska intensywność pracy spowodowana jest zarówno niepełnym wykorzystywaniem czasu roboczego (przestoje zawinione i niezawinione), jak i słabym natężeniem wysiłku w czasie pracy. Na w.p. oddziałują także czynniki o charakterze moralnym: i. zainteresowanie pracą; 2. poczucie zadowolenia ze spełnionego obowiązku i właściwie ocenionego wysiłku; 3. harmonijne stosunki między załogą a kierownictwem; 4. współudział w zarządzaniu zakładem pracy. Wzrost w.p. prowadzi do zmian w strukturze produkcji; zmiany te z kolei wpływają na poziom w.p. W produkcji wzrasta bowiem udział tych jej rodzajów, których wytworzenie cechuje stosunkowo wysoki poziom w.p. Doświadczenia krajów socjalistycznych, a zwłaszcza Związku Radzieckiego, wskazują na znaczenie socjalistycznego -> współzawodnictwa pracy jako nowej metody walki o wzrost w.p. w socjalizmie planowanie wzrostu w.p. stanowi istotną część -> planowania gospodarki narodowej. Wzrost w.p. jest podstawowym czynnikiem stałego zwiększania wielkości dochodu narodowego i warunkuje wzrost stopy życiowej ludności.
