Samorząd robotniczy
Samorząd robotniczy, forma przedstawicielstwa pracowników powołana do reprezentowania ich interesów i współzarządzania przedsiębiorstwem. S.r. w obecnej postaci ukształtował się w Polsce w 1956—58. Dążenie do zwiększenia udziału mas w procesach rządzenia jest jedną z zasad socjalizmu. W Polsce zwiększanie się udziału robotników w zarządzaniu gospodarką narodową następuje już w pierwszych latach po wojnie. Wyrażało się ono początkowo w żywiołowym uczestnictwie robotników w przeprowadzaniu podstawowych reform społecznych, tworzeniu aparatu partyjnego i państwowego, a także w udziale w zarządzaniu przedsiębiorstwami przez tworzenie rad zakładowych, komitetów fabrycznych, a od 1946 organizowania ogólnozakładowych i wydziałowych narad wytwórczo-technicznych. Na początku lat 50-tych nastąpiło pewne ograniczenie bezpośrednich form udziału robotników w zarządzaniu; eksponowano natomiast bardziej funkcje mobilizacyjne organizacji społecznych. Od 1954 rola czynnika społecznego ponownie wzrasta, co wyraża się przyznaniem organizacjom partyjnym w przedsiębiorstwach prawa kontrolowania administracji oraz zwiększeniem roli narad produkcyjnych przez nadanie im charakteru produkcyjno-ekonomicznego. Pierwszą instytucją s.r. były rady robotnicze, powoływane początkowo samorzutnie przez załogi robotnicze w 1956, które po wejściu w życie ustawy sejmowej z 19 XI 1956 stały się zalecaną formą udziału załogi w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Rady robotnicze otrzymały wówczas uprawnienia do podejmowania decyzji, sprawowania funkcji kontrolnych i opiniodawczych. Zbiegło się to z posunięciami decentralizacji w systemie planowania i zarządzania gospodarką i przyczyniło się do zwiększenia efektywności ekonomicznej oraz pogłębienia demokratyzacji stosunków społecznych w przedsiębiorstwie, co m. in. wyrażało się ustawowo przewidzianym udziałem 2/3 robotników w składzie rady robotniczej. Pierwsze 2 lata funkcjonowania rad robotniczych dowiodły potrzeby regulacji wielu problemów, m. in. wzajemnych stosunków między organizacjami społecznymi i między radą robotniczą a administracją gospodarczą. Ustawa sejmowa z 20 XII 1958 powołała Konferencję Samorządu Robotniczego jako naczelny organ s.r., koordynujący działalność wszystkich podstawowych komórek przedstawicielskich załogi. Organami s.r. od 1958 są: KSR, rada robotnicza, prezydium rady robotniczej i oddziałowe rady robotnicze. W skład KSR wchodzą obecnie członkowie rady robotniczej, rady zakładowej związków zawodowych, komitetu zakładowego (egzekutywy) PZPR, przedstawiciele zakładowych kół ZMS i NOT. Wg ustawy instancje związków zawodowych sprawują stały nadzór nad s.r. i mają troszczyć się o dalszy jego rozwój. Związkom zawodowym przekazano także reprezentowanie s.r. w sporach z administracją gospodarczą w komisjach rozjemczych. Poszczególne organy s.r. działają w zakresie określonym przez ustawą lub inne przepisy prawne. Do kompetencji KSR należy: uchwalanie zakładowych regulaminów pracy, podejmowanie uchwał w sprawie podziału funduszu zakładowego lub przekazanie tej sprawy do decyzji załogi, ustalanie regulaminu w sprawie przyznawania premii ze środków funduszu zakładowego, decydowanie w sprawach zakładowego budownictwa mieszkaniowego oraz urządzeń socjalnych i kulturalnych, zatwierdzanie wyboru przewodniczącego i sekretarza rady robotniczej, a w przypadku powołania prezydium rady robotniczej — zatwierdzenie prezydium. Do KSR należy także sprawowanie nadzoru i kontroli nad działalnością gospodarczą przedsiębiorstwa, ustalanie zasadniczych kierunków jego rozwoju (m. in. opiniowanie projektów wskaźników rocznych planów i projektów planów wieloletnich) oraz usprawnianie jego działalności gospodarczej. Do zakresu działania rady robotniczej — wybieranej przez całą załogę — należy m. in. organizowanie wykonania uchwał KSR, sprawowanie bieżącej kontroli nad działalnością gospodarczą i finansową przedsiębiorstwa i jego administracji. Ponadto wiele bardziej szczegółowych uprawnień mają prezydia rad robotniczych, oddziałowe rady robotnicze, a także komisje problemowe rady. Akty normatywne regulują także sprawę zasad powoływania i funkcjonowania poszczególnych organów s.r. (m. in. częstotliwości posiedzeń, składania sprawozdań załodze), wzajemnych stosunków między nimi oraz stosunków między organami s.r. a administracją gospodarczą. Uprawnienia s.r. nie naruszają zasady jednoosobowego kierownictwa w przedsiębiorstwie. Dyrektor jest obowiązany do wykonywania uchwał organów s.r., jeśli nie są one sprzeczne z obowiązującymi go przepisami prawnymi. Działalność s.r. jest w warunkach państwa socjalistycznego przejawem zmierzającym do racjonalizacji procesów gospodarczych oraz pogłębienia procesów demokratyzacji. Te dwie zasadnicze funkcje s.r. określa się często jako organizacyjno-gospodarczą i społeczno-wychowawczą. Pełnienie funkcji organizacyjno-gospodarczej odbywa się w trzech płaszczyznach: 1. w procesach podejmowania decyzji dotyczących zadań planowych; 2. w bieżącym współzarządzaniu przedsiębiorstwem wraz z administracją zakładową; 3. w mobilizacji załogi do wykonywania zadań produkcyjno-ekonomicznych. Realizacja tych funkcji uzależniona jest — w świetle badań socjologicznych — od następujących czynników: a) całego systemu zarządzania gospodarką, zwłaszcza zakresu autonomii przedsiębiorstwa, a tym samym zakresu swobody decyzji organów s.r.; b) stosunku administracji zakładowej do s.r.; c) wielkości uprawnień formalnych, kierunków i form pracy oraz składu członkowskiego organów s.r.; d) społecznego wyrobienia i aktywności pracowników przedsiębiorstwa. Powszechnie stwierdzana potrzeba s.r. wynika — zdaniem jego członków i załóg — z konieczności instytucjonalnego zabezpieczenia ich interesów i zajmowania się problemami produkcyjnymi i ekonomicznymi bezpośrednio interesującymi załogi. Dotychczasowa działalność s.r. determinowana jest jednak raczej potrzebami ekonomiczno-produkcyjnymi, rozumianymi często jako problemy natury formalno-administracyjnej, a w mniejszym zaś stopniu problemami socjalno-bytowymi i rzeczowymi aspektami procesu pracy, w którym robotnicy bezpośrednio uczestniczą; tym samym wpływa to na niewystarczające jeszcze spełnianie funkcji społeczno-wychowawczej i niedostateczne wciąganie jak największej liczby robotników do procesów zarządzania. Istotą funkcji społeczno-wychowawczej s.r. jest poszerzanie kręgów aktywu zakładowego, kształtowanie twórczej inicjatywy pracowników, łączenie interesu osobistego czy grupowego z interesem przedsiębiorstwa, branży, całego państwa. Realizacja hasła demokracji robotniczej w formie s.r. związana jest z postulatami ideologicznymi marksizmu-leninizmu i doświadczeniami nagromadzonymi w praktyce ruchu robotniczego. Są to tradycje odbiegające od teorii i praktyki tzw. społecznej partycypacji pracowników, uznawanej w krajach kapitalistycznych, której istotą jest dążenie do zapewnienia jedynie emocjonalnego przejęcia się celami przedsiębiorstwa, nie zaś zapewnienie rzeczywistego udziału w ważnych decyzjach ekonomicznych i socjalnych. W państwach socjalistycznych powoływanie różnych form udziału załóg w zarządzaniu jest praktycznym przejawem realizacji zasady ludowładztwa w sferze produkcji. Wcielanie w życie postulatu udziału mas w rządzeniu w konkretnych warunkach historycznych może ulegać wypaczeniu skłaniając się do: 1. anarchosyndykalizmu, przejawiającego się w drugiej połowie XX w. w państwach socjalistycznych w tendencji do ograniczenia uprawnień władzy centralnej, państwowej (zwolennicy tej koncepcji postulują oddanie radzie robotniczej całej władzy w przedsiębiorstwie, traktowanym jako własność grupy robotników w nim zatrudnionych!; 2. technokratyzmu, modnego zwłaszcza na zachodzie i skierowanego przeciwko klasie robotniczej, walczącej o większe swobody demokratyczne (z
wolennicy tej koncepcji postulują uczynienie z samorządu organu fachowej ekspertyzy, której zadaniem byłaby jedynie pomoc administracji w rozwiązywaniu ważnych dla niej problemów); 3. dogmatyzmu, nie doceniającego potrzeby zwiększenia udziału robotników w zarządzaniu przedsiębiorstwem i uznającego system zarządzania gospodarką za nie podlegający zmianom. Wraz z rozwojem gospodarki socjalistycznej znaczenie s.r. wzrasta. W uchwale VI Zjazdu PZPR stwierdzono, że „Samorząd robotniczy staje się szczególnie ważnym czynnikiem umacniania roli klasy robotniczej w systemie kierowania gospodarką narodową, w wyzwalaniu rezerw, w szybszym i skuteczniejszym rozwoju inicjatyw społecznych. Reforma systemu planowania i zarządzania otwiera przed samorządem robotniczym nowe możliwości i zadania. Zmniejszenie zakresu dyrektywności planowania przy równoczesnym wzmocnieniu znaczenia rozrachunku gospodarczego przedsiębiorstw wymaga podniesienia roli samorządu robotniczego. Wzrastać musi funkcja społeczno-wychowawcza samorządu robotniczego w umacnianiu demokracji robotniczej w przedsiębiorstwach”.
