Praca
Praca, celowa działalność człowieka polegająca na przekształcaniu dóbr przyrody i przystosowywaniu ich do zaspokajania potrzeb ludzkich. Wg określenia Marksa „praca jest przede wszystkim procesem zachodzącym między człowiekiem a przyrodą, procesem, w którym człowiek poprzez swoją działalność realizuje, reguluje i kontroluje wymianę materii z przyrodą”. W procesie tym — jak pisał Marks — człowiek przeciwstawia się przyrodzie sam jako siła przyrody. Praca odegrała zasadniczą rolę w procesie kształtowania człowieka, rozwijania i doskonalenia jego zdolności fizycznych i umysłowych. Proces pracy zawiera trzy elementy: celową działalność, czyli samą praca, przedmiot pracy oraz narzędzia pracy. Szczególną wagę mają: celowe działanie i posługiwanie się narzędziami. Marks podkreśla zwłaszcza moment celowości pracy. Pod tym względem działanie człowieka przewyższa działanie zwierząt, mimo że niektóre z nich dokonują czynności podobnych do czynności człowieka; np. pająka można przyrównać do tkacza, a pszczoła — jak mówi mogłaby zawstydzić niejednego budowniczego-człowieka. Człowiek jednak, przystępując do działania, zna jego cel i świadomie go urzeczywistnia. Wyrazem celowego działania było wytworzenie narzędzi i świadome posługiwanie się nimi; to właśnie wyodrębniło człowieka ze świata zwierzęcego. „Praca — pisze Engels — rozpoczyna się wraz ze sporządzeniem narzędzi”. Praca jest podstawą i warunkiem istnienia ludzkości; jest ona „powszechnym warunkiem wymiany materii między człowiekiem a przyrodą, wiecznym naturalnym warunkiem życia ludzkiego, a przeto czymś niezależnym od jakiejkolwiek formy tego życia, natomiast czymś wspólnym wszystkim Jego formom społecznym”. To najogólniejsze ujęcie kategorii praca nie oznacza, że formy i charakter pracy nie ulegają zmianie w rozwoju historycznym. Praca jest kategorią historyczną i społeczną. Proces pracy nie sprowadza się jedynie do oddziaływania człowieka na przyrodę; odbywa się on zawsze w określonych warunkach społecznych. W procesie tym ludzie wchodzą ze sobą w określone wzajemne związki stosunki produkcji, od właściwości których zależy charakter pracy. We wspólnocie pierwotnej istnieje wspólna praca wynikająca ze społecznej własności środków produkcji; wspólny jest też podział produktów pracy; społeczeństwo jest bezklasowe, nie ma w nim wyzysku; proces pracy jest bardzo prymitywny, oparty na prostych formach współpracy (kooperacja prosta). Niewolnictwo jest pierwszą formacją antagonistyczną, w której występuje wyzysk pracy; podstawą istnienia i rozwoju tej formacji jest pracy niewolników. W feudalizmie bezpośredni wytwórca (chłop pańszczyźniany) dysponuje narzędziami pracy; natomiast przedmioty pracy są własnością feudała; bezpośredni wytwórca jest częściowo zainteresowany pracą i Jej wynikami, ale w zasadzie dominuje przymus pozaekonomiczny (brak wolności osobistej). W — kapitalizmie praca przybiera charakter pracy najemnej: robotnik Jest człowiekiem wolnym, lecz pozbawiony środków produkcji musi sprzedawać swoją siłę roboczą kapitaliście (przymus ekonomiczny); wyzysk pracy występuje tu w różnych formach i jest ukryty pod powloką „płacy za pracą” (pozornie wydaje się, że opłacana jest cała praca). W socjalizmie, opartym na społecznej własności środków produkcji, charakter pracy ulega zasadniczej zmianie; nie ma tu klas antagonistycznych, siła robocza przestaje być towarem, znika wyzysk, praca zorganizowana jest planowo w skali całego społeczeństwa; uważana Jest za obowiązek każdego członka społeczeństwa socjalistycznego. Prawem ekonomicznym socjalizmu jest podział wg pracy (prawo podziału wg pracy); szeroko stosuje się bodźce materialnego zainteresowania; jednocześnie gwarantuje się każdemu obywatelowi prawo do pracy; znika charakterystyczne dla stosunków kapitalistycznych bezrobocie. W społeczeństwie socjalistycznym obowiązuje zasada: „od każdego wg jego możliwości, każdemu wg jego pracy”. W fazie komunizmu obowiązywać będzie zasada; „każdy wg swych zdolności, każdemu wg potrzeb”. W warunkach gospodarki towarowej proces pracy jest zawsze procesem tworzenia wartości użytkowej i wartości. W tworzeniu wartości użytkowych uczestniczy nie tylko sama praca, ale i siły przyrody. Praca — mówi W. Petty — jest ojcem materialnego bogactwa, a ziemia matką. Jeśli natomiast chodzi o wartość, to praca jest jej jedynym źródłem. Teoria wartości opartej na pracy jest fundamentem ekonomii marksistowskiej, a sposób ujmowania roli pracy jest jednym z głównych aspektów różniących Ją od ekonomii burżuazyjnej. Problem wartościotwórczej roli pracy ma doniosłe znaczenie społeczne (kwestia prawa udziału poszczególnych klas społecznych w podziale produktu społecznego). Kategorią pracy można rozpatrywać z różnych punktów widzenia. Dwie strony procesu pracy(tworzenie wartości użytkowych i wartości) wiążą się z charakterem pracy jako pracy konkretnej i pracy abstrakcyjnej. W społeczeństwie prywatnych wytwórców towarów praca występuje jednocześnie jako praca prywatna i praca społeczna. Praca przybiera różne formy; rozmaity jest stopień kwalifikacji pracy. Niekwalifikowaną pracą określa się mianem pracy prostej, a kwalifikowaną terminem pracy złożonej. O wielkości wartości towaru nie decyduje nakład pracy każdego wytwórcy, lecz nakład pracy społecznie niezbędnej. W procesie produkcji praca dzieli się na pracą niezbędną i pracą dodatkową. W produkcji kapitalistycznej praca dodatkowa tworzy wartość dodatkową przywłaszczaną przez kapitalistów. Praca wydatkowana w danym procesie produkcji nazywa się pracą żywą, natomiast praca ucieleśnioną w towarach pracą uprzedmiotowioną. Istotny jest wreszcie podział pracy na; pracą produkcyjną i pracę nieprodukcyjną.
