Klasa robotnicza
Klasa robotnicza: 1. w ustroju kapitalistycznym — klasa robotników najemnych pozbawiona własności środków produkcji i zmuszona do sprzedaży swojej siły roboczej kapitalistom (proletariat); 2. w ustroju socjalistycznym — podstawowa klasa i kierownicza siła społeczeństwa socjalistycznego, która wraz z całym narodem włada środkami produkcji; pod jej przewodnictwem dokonują się wszystkie przeobrażenia społeczno-ekonomiczne. Powstanie i ukształtowanie się k.r. związane są z narodzinami i rozwojem kapitalistycznego sposobu produkcji. Rozwój produkcji towarowej prowadził do rozwarstwiania drobnych producentów towarowych, do stopniowego oddzielania bezpośredniego wytwórcy od środków produkcji; szczególnie doniosłą rolę odegrała tu akumulacja pierwotna kapitału; powstała klasa ludzi pozbawionych środków produkcji, robotników-proletariuszy. W okresie manufaktury jest to jeszcze klasa nieliczna, rozproszona i słaba. W potężną siłę społeczną wyrasta wraz z rozwojem wielkiego przemysłu maszynowego. Można przyjąć, że k.r. we współczesnym tego słowa znaczeniu ukształtowała się poczynając od -* rewolucji przemysłowej w Anglii. Liczba osób zatrudnionych w przemyśle (a więc głównie robotników) na całym świecie wynosi obecnie ok. 200 min osób; znaczy to, że wraz z rodzinami światowa armia robotników przemysłowych przekracza aktualnie 0,5 mld osób. Już sama liczebność i dynamiczny wzrost szeregów k.r. są wyrazem i dowodem jej siły. Fakt jednak, że k.r. przekształciła się w główną siłę społeczno-polityczną współczesnej epoki wynika nie tylko z liczebności tej klasy. Awangardowa rola k.r. wynika przede wszystkim z jej położenia klasowego. Kapitalizm cechuje obiektywne przeciwieństwo dwóch podstawowych klas. Podstawą przeciwstawności jest prywatnokapitalistyczna własność środków produkcji; podział na właścicieli środków produkcji i niewłaścicieli. Ta podstawowa różnica w stosunku do środków produkcji jest źródłem wielu innych społecznie doniosłych różnic. W procesie produkcji zaznacza się ona kierującą rolą Jednych i podporządkowaniem drugich; w sferze dystrybucji wytworzonego produktu wysokim udziałem właścicieli i niskim udziałem bezpośrednich producentów. Te obiektywne fakty panowania i wyzysku, powodujące „na jednym biegunie akumulację bogactwa, a na drugim akumulację nędzy”, determinują odmienne treści świadomości, postawy i systemy ocen dwóch antagonistycznych klas. U posiadających przeważają elementy aprobaty i obrony istniejącego stanu rzeczy, u wydziedziczonych elementy krytyki i buntu wobec istniejącej rzeczywistości. Obiektywne jednak położenie klasowe wytwarza wśród robotników tylko „socjalistyczny popęd czy instynkt” (Lenin). Codzienne doświadczenia mas robotniczych nie wystarczają do zrozumienia złożonych zależności społecznych, a zwłaszcza całokształtu stosunków klasowych. Żywiołowa opozycja robotników wobec kapitalistycznego społeczeństwa i państwa musi być podniesiona do poziomu teoretycznej świadomości klasowej i politycznej organizacji. Zadanie to przypada przede wszystkim teoretykom i ideologom ruchu robotniczego. „Bez rewolucyjnej teorii nie ma również ruchu rewolucyjnego” (Lenin). Ponieważ konflikty i walki klasowe wiążą się ściśle z rosnącymi sprzecznościami między rozwijającymi się siłami wytwórczymi a ulegającymi petryfikacji oraz stagnacji (w czym klasa panująca jest świadomie zainteresowana) stosunkami produkcji, k.r. walcząca zgodnie ze swoim interesem o obalenie istniejącego porządku społecznego, który stał się hamulcem rozwoju, reprezentuje tendencję rozwojową; identyfikując się z nią, staje się klasą rewolucyjną. Klasy posiadające natomiast, walczące zgodnie ze swoim interesem o utrzymanie istniejącego porządku społecznego, który jest podstawą ich panowania i przywilejów, są klasami konserwatywnymi, a w sytuacji zaostrzonego konfliktu — kontrrewolucyjnymi. Ta właśnie obiektywna sytuacja k.r. w kapitalizmie, której interesy i dążenia są zgodne z rozwojem sił wytwórczych, predestynuje ją do przyjęcia naukowego światopoglądu, którym jest — marksizm-leninizm. Jednocześnie, dzięki samym warunkom pracy (wielkie liczebne skupienia w zakładach opartych na podziale pracy), k.r. jest zdolna do odpowiedniego zorganizowania się; najwyższą formą organizacji k.r. staje się partia marksistowska. Wszystko to sprawia, że k.r. jest najbardziej powołana do przewodzenia wszystkim ludziom pracy w walce o likwidacją wyzysku kapitalistycznego i zbudowanie socjalizmu. Uświadomienie sobie tego faktu przez samą k.r. oznacza, że przekształca się ona — wg określenia Marksa i Engelsa — z „klasy w sobie” w „klasą dla siebie” (klasy społeczne). Marks i Engels wykazali, że obalenie kapitalizmu i zbudowanie społeczeństwa socjalistycznego jest misją dziejową k.r. Prawda ta jest najważniejszą częścią światopoglądu marksistowskiego. „Główną rzeczą w nauce Marksa — pisał Lenin — jest wyjaśnienie światowej roli historycznej proletariatu jako twórcy społeczeństwa socjalistycznego”. K.r. stając na czele mas pracujących dokonuje -* rewolucji socjalistycznej, likwiduje wyzysk człowieka przez człowieka i tworzy nowe społeczeństwo socjalistyczne. Zwycięstwo rewolucji socjalistycznej zmienia w zasadniczy sposób społeczną i ekonomiczną pozycją k.r. Z klasy uciskanej i wyzyskiwanej przekształca się ona w klasą rządzącą, która wraz ze wszystkimi ludźmi pracy włada uspołecznionymi środkami produkcji. Zazwyczaj wyróżnia się trzy płaszczyzny klasowego panowania: ekonomiczną, polityczną i ideologiczną. Najważniejszym aspektem panowania klasowego jest panowanie ekonomiczne; sprowadza się ono do kontroli nad: 1. środkami produkcji; 2. procesem pracy; 3. podziałem wytworzonego produktu. Następną płaszczyzną panowania klasowego jest panowanie polityczne. Organem politycznego panowania klasy jest państwo. Główna funkcja państwa polega na zapewnieniu prawno-instytucjonalnych ram sprawnego działania mechanizmu gospodarczego i społecznego oraz stosowania przymusu wobec naruszających ustanowiony porządku prawny. Panowanie ideologiczne (system oświaty, informacja, prasa itd.) zapewnia klasie hegemonicznej przywództwo ideowo-kulturowe. „Myśli klasy panującej (…) są tylko idealnym wyrazem panujących stosunków materialnych (…] są to myśli jej panowania” (Marks). W warunkach wielkiej instytucjonalnej złożoności współczesnego społeczeństwa, k.r. jako klasa hegemoniczna nie może w sposób bezpośredni spełniać wymienionych funkcji panowania; jej mandatariuszem jest państwo. Fakt pośredniego zwierzchnictwa narodu nad środkami produkcji prowadzi do wykształcenia wyspecjalizowanych grup „kierowników społeczeństwa”. Dlatego — ogólnie mówiąc — należy odróżniać: 1. klasą hegemoniczną od kręgu ludzi zawodowo zajmujących sią polityką, tj. partyjnych działaczy i ideologów (w terminologii współczesnej socjologii „elita władzy”); 2. klasą hegemoniczną od ludzi, których Marks zaliczał do „biurokracji”, tj. wykonawczego aparatu państwowego. Fakty istnienia pośredniego zwierzchnictwa k.r. oraz wykształcenie się wyspecjalizowanych struktur decyzji, zarządu i wykonawstwa w sprawach państwa nie mogą nie wywoływać pewnych następstw. Wobec zwłaszcza stałej tendencji wykonawczego aparatu do partykularyzmu swoich interesów oraz „odlotu” od realnej rzeczywistości w wykoncypowany świat „biurokratycznej rzeczywistości” (Marks) nie mogą nie powstawać trudności i deformacje w wyrażaniu „zbiorowej woli” k.r. Proces budownictwa socjalizmu obejmuje więc nie tylko budową techniczno-materialnych podstaw, lecz również kształtowanie adekwatnych, skutecznych, efektywnych form i organów sprawowania przez k.r. zwierzchniej kontroli ekonomicznej i politycznej. Nie jest to proces, jak uczy doświadczenie, wolny od sprzeczności, napięć i konfl
iktów.
